CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNO-PRZYRODNICZA

Republika Turecka zajmuje obszar 780 580 km2, z czego 9820 km2 przypada na wody. Kraj położony jest w znacznej większości na kontynencie azjatyckim, w najdalej wysuniętej jego części – tzw. Azji Mniejszej. Jest to półwysep oblewany od północy przez Morze Czarne, od zachodu przez morza Marmara i Egejskie, a od południa przez Morze Śródziemne. Umowna granica półwyspu dzieląca go od reszty Azji biegnie od miasta Iskenderun (niedaleko Adany) nad Morzem Śródziemnym do okolic Trabzonu nad Morzem Czarnym. Od Europy Azja Mniejsza oddzielona jest cieśninami Bosfor i Dardanele oraz niewielkim morzem Marmara. Europejska części Turcji to kraina Tracja, zwana również Rumelią, która zajmuje obszar ok. 23 600 km2, łączna długość granic lądowych wynosi 2627 km, a wybrzeża 7126 km.

Granice lądowe Turcji

państwo – długość granicy (km)
Armenia 268
Azerbejdżan 9
Bułgaria 240
Grecja 206
Gruzja 252
Irak 331
Iran 499

Azja Mniejsza nazywana jest również Anatolią, od Wyżyny Anatolijskiej zajmującej jej lwią część. Charakterystyczną cechą Półwyspu Anatolijskiego jest zmienność krajobrazu wywołana przez klimatyczne zróżnicowanie poszczególnych regionów. Anatolia zajmuje zachodnią i środkową połać kraju, wschodnią zaś – Wyżyna Armeńska. Cała bez wyjątku Turcja, oprócz niewielkich partii wTracji i nadmorskich wybrzeży, jest jednym wielkim górzystym, w znakomitej większości stepowym płaskowyżem (średnie wzniesienie na Wyżynie Anatolijskiej: 800 – 1500 m n.p.m., a na Wyżynie Armeńskiej: 1500 – 2200 m n.p.m.) z licznymi kotlinowymi obniżeniami zajętymi przez zasolone jeziora.

Półwysep leży w obrębie alpejskiej strefy fałdowej południowej Europy. Jeszcze pod koniec trzeciorzędu łączył się z lądem stałym i dopiero wtedy zaczął się z wolna wyodrębniać jako osobna jednostka geograficzna, co było m.in. następstwem obniżenia się lądu Egeidy i powstania zapadliska Morza Egejskiego. Wtedy też Morze Śródziemne połączyło się z Czarnym, będącym przedtem niewielkim jeziorem. Skały osadowe pochodzą jednak z wcześniejszej epoki – ery mezozoicznej, kiedy wielki ocean Tetis zalewał obszary od południowej Europy po daleką Azję. Obszar Anatolii jest aktywny sejsmicznie, trzęsienia ziemi nawiedzają Turcję relatywnie często, powodując niekiedy ogromne straty. Turcja to również ‘siedziba’ wulkanów. Najwięcej form wulkanicznych pochodzi z czwartorzędu. Śladem po tym okresie są wygasłe stożki wulkaniczne, zastygła w przeróżnych formach lawa oraz popiół wulkaniczny (Kapadocja).

Góry

Turcję ze wszech stron otaczają góry. Na zachodzie jest kilka oddzielnych grup z najwyższym szczytem Uludag (2543 m n.p.m.), na południu długi łańcuch gór Taurus z najwyższym szczytem Aladag (3756 m n.p.m.), na wschodzie, pośród Wyżyny Armeńskiej, wyróżnia się wygasły stożek wulkaniczny Ararat (5165 m n.p.m.), a na północy ciągnie się wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego łańcuch Gór Pontyjskich z najwyższym szczytem Kackar (3940 m n.p.m.). Najwyższa góra centralnej Anatolii, nienależąca do żadnej z wyżej wymienionych grup, znajduje się na północ od Aladag, a jest to wygasły wulkan Erciyes (3916 m n.p.m.), u którego stóp rozłożyło się miasto Kayseri.

Najważniejsze góry, czyli Pontyjskie i Taurus, mają w zdecydowanej większości rzeźbę wysokogórską, ze stromymi stokami, stożkowatymi szczytami i głębokimi dolinami, często z cechami jarów. W obu wypadkach łagodniejsza i niższa jest część zachodnia, podczas gdy wschodnia to wysokie masywy.

Góry Pontyjskie składają się z licznych pasm górskich, porozdzielanych wpadającymi do Morza Czarnego rzekami, które płyną krętymi, malowniczymi wąwozami. Idąc od wschodu, Góry Pontyjskie sięgają 2500 m n.p.m., stopniowo się wznoszą i osiągają przy granicy z Gruzją prawie 4000 m wysokości. Pas pontyjskich wyniosłości sięga niekiedy w głąb lądu aż 200 km, dochodząc prawie do Ankary. Łańcuch jest szczególnie trudno dostępny od strony morza, podczas gdy od strony Wyżyny Anatolijskiej podejścia cechują się względnie niskim stopniem
trudności. Góry hamują napływ gorącego powietrza nad Morze Czarne i na odwrót, wilgotny klimat panujący na wybrzeżu, gdzie rośnie mnóstwo lasów, niedopuszczany jest do centralnej Anatolii. Góry Pontyjskie zbudowane są przeważnie ze skał osadowych, silnie zniszczonych na skutek erozji, ale na wschodzie odnaleźć można sporo granitów.

Szeroki i wyniosły łańcuch Taurusu zaczyna się mniej więcej na wysokości Fethiye, ciągnie wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i kończy w dolinie Eufratu. Na zachodzie góry te noszą miano Tauru Zachodniego lub Licyjskiego, a szczyty sięgają 3000 m n.p.m. Następnie główny grzbiet biegnie na wschód, nie przekraczając 3000 m n.p.m., i w okolicach Mersin odbija na północ jako Bolkardaglari i Aladaglari ze szczytami ponad 3500 m n.p.m. Dalej na wschód biegną góry Antytauru, aż do Eufratu i Wyżyny Armeńskiej, obniżając się nieco. W wapiennych częściach Taurusu dużą rolę odgrywają zjawiska krasowe, a w najwyższych partiach występują plejstoceńskie formy zlodowacenia górskiego.

W Turcji wschodniej wyróżniają się liczne wygasłe wulkany; najwyższym z nich jest, wspomniany już, leżący przy granicy z Armenią, Ararat – legendarna góra, na której osiąść miała arka Noego. Idąc dalej na południe, mamy inne wulkany: Suphan Dagi (4435 m n.p.m.), drugi co do wysokości szczyt Turcji, oraz Nemrut Dagi (3050 m n.p.m.) z kilkoma jeziorami na szczycie, którego krater o średnicy 8 km należy do największych na świecie. Na południe od jeziora Wan wznoszą się kurdyjskie góry Hakkari, z najwyższym, pięknym masywem Cilo Dagi ze szczytem Gelyasin (4168 m n.p.m.). Erupcje wulkaniczne zdeterminowały pejzaż tej części kraju, w którym dominują formy bazaltowo-wulkaniczne.